کد مطلب:28475 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:105
مشكل بزرگی كه بر سر راه اعزام نیرو از كوفه وجود داشت، حضور ابو موسی اشعری (فرماندار منصوب عثمان و علی علیه السلام بر این شهر) بود كه مردم را از پیوستن به سپاه علی علیه السلام باز می داشت و این جنگ را- كه دو طرف آن، صحابیان رسول خدا بودند- فتنه ای می دانست كه باید از آن، بركنار مانْد. بدین جهت، امام علی علیه السلام نامه ای را به همراه نمایندگانی به كوفه فرستاد تا مردم كوفه را به حضور در سپاه ایشان دعوت و تشویق كنند. طبیعی است كه این نمایندگان، باید از وجهه خوبی در میان مردم كوفه برخوردار می بودند تا قدرت مُحاجّه با ابو موسی اشعری را نیز دارا باشند. درباره نمایندگان امام علیه السلام و ترتیب اعزام آنها، گزارش های بسیار گوناگونی در منابع تاریخی وجود دارد: 1.طبری، گزارش نمایندگان علی علیه السلام و ترتیب آنان را این گونه آورده است: الف- محمّد بن ابی بكر و محمّد بن عون؛ امام حسن علیه السلام و عمّار بن یاسر؛ مالك اشتر. ب- در گزارش سیف بن عمر، ترتیب نمایندگان، چنین آمده است: محمّد بن ابی بكر و محمّد بن جعفر؛ مالك اشتر و عبد اللَّه بن عبّاس؛ امام حسن علیه السلام و عمّار بن یاسر. ج- محمّد بن ابی بكر؛ هاشم بن عتبه؛ امام حسن علیه السلام و عمار یاسر. 2.نقل الكامل فی التاریخ هم تقریباً همانند تاریخ الطبری است.[1]. 3.در البدایة والنهایة نیز تنها گزارش های سیف بن عمر از طبری نقل شده است.[2]. 4.كتاب أنساب الأشراف، نمایندگان را این گونه برشمرده است: هاشم بن عتبه؛ عبد اللَّه بن عبّاس و محمّد بن ابی بكر؛ امام حسن علیه السلام و عمّار بن یاسر. در این كتاب، همچنین آمده كه امام حسن علیه السلام همراه با ده هزار مرد جنگی به خدمت امام علی علیه السلام رسیدند و نامی از مالك اشتر در بین نمایندگان امام علیه السلام نیست.[3]. 5.در كتاب الجَمل، اسامی نمایندگان علی علیه السلام این گونه آمده است: هاشم بن عتبه (از ربذه)؛ امام حسن علیه السلام و عمّار بن یاسر و قیس بن سعد؛ مالك اشتر. در همین كتاب و در گزارش دیگری از واقدی، نمایندگان، این چنین معرّفی شده اند: محمّد بن حنفیّه و محمّد بن ابی بكر؛ امام حسن علیه السلام و عمّار (یا ابن عبّاس).[4]. 6.در شرح نهج البلاغة، ترتیب نمایندگان اعزامی علی علیه السلام به كوفه عبارت است از: هاشم بن عتبه؛ عبد اللَّه بن عبّاس و محمّد بن ابی بكر (یا محمّد بن جعفر بن ابی طالب و محمّد بن ابی بكر، چنان كه در گزارش محمّد بن اسحاق آمده است)؛ امام حسن علیه السلام و عمّار بن یاسر و زید بن صوحان و قیس بن سعد،[5] و در ادامه نیز متن طبری آمده است.[6]. 7.در كتاب الامامة والسیاسة از این افراد، نام برده شده است: عمّار بن یاسر و محمّد بن ابی بكر؛ امام حسن علیه السلام و عبد اللَّه بن عبّاس و عمّار بن یاسر و قیس بن سعد.[7]. همان گونه كه ملاحظه می شود، اختلاف زیادی در تعداد نمایندگان و ترتیب آنان وجود دارد. به نظر می رسد كه ترتیب صحیح نمایندگان، این گونه باشد: 1.هاشم بن عتبه امام علی علیه السلام از ربذه (در نزدیكی مدینه)، هاشم بن عتبه را با نامه ای به سوی ابو موسی اشعری (فرماندار كوفه) فرستاد و از او خواست تا مردم را به جنگیدن علیه سپاه جمل فرا خوانَد. دلیل انتخاب هاشم بن عتبه نیز مشخّص است. هاشم، از سران سپاه اسلام بود و در كوفه از وجهه خوبی برخوردار بوده است. هاشم بن عتبه، به كوفه رفت و نامه امام علیه السلام را ابلاغ كرد؛ ولی با مخالفت ابوموسی اشعری روبه رو شد. هاشم از كوفه، نامه ای به امام نوشت و ایشان را از اوضاع آن جا آگاه كرد. به دنبال آن، خود هاشم به حضور علی علیه السلام رسید و جریان را مفصّلاً توضیح داد. 2.محمّد بن ابی بكر نماینده دوم امام علی علیه السلام محمّد بن ابی بكر است كه از وجهه مناسبی در نزد همه مسلمانان، بخصوص شورش كنندگان بر ضدّ عثمان برخوردار بود. متون تاریخی در مورد اعزام محمّد بن ابی بكر، اتّفاق نظر دارند؛ اگرچه درباره ترتیب فرستاده شدن او اختلاف است.بعضی اعزام او را قبل از هاشم بن عتبه دانسته اند[8] و بعضی آن را بعد از بازگشت هاشم از كوفه[9] و بعضی هم زمانی را برای آن ذكر نكرده اند.[10]. درباره همراهیان محمّد بن ابی بكر هم اختلاف است. برخی از محمّد بن عون،[11] برخی از محمّد بن جعفر،[12] برخی از محمّد بن حنفیّه[13] و برخی از عبد اللَّه بن عبّاس[14] نام برده اند. به زودی درباره این افراد، جداگانه سخن خواهیم گفت. 3.حسن بن علی و عمّار بن یاسر امام حسن علیه السلام و عمّار بن یاسر، به طور قطع از نمایندگان امام علی علیه السلام به كوفه اند. پس از آن كه سایر نمایندگان امام علی علیه السلام نتوانستند ابو موسی و مردم كوفه را به همراهی با علی علیه السلام ترغیب كنند، امام علیه السلام این دو بزرگوار را به كوفه فرستاد. متون مربوط به سخنرانی های ایشان در كوفه و بحث و گفتگوهای آنان با ابو موسی اشعری در كتب تاریخی و حدیثی ذكر شده است. اینان، در نهایت نیز به همراه لشكر كوفه به سپاه امام علی علیه السلام ملحق شدند. برخی متون، اعزام سپاه كوفه را نتیجه فعّالیت های این دو تن می دانند[15] و بعضی دیگر، از اعزام اشتر به كوفه و اخراج ابو موسی از قصر حكومتی سخن گفته اند.[16]. 4.مالك اشتر از مالك اشتر نیز به عنوان فرستاده امام علی علیه السلام یاد شده است. بیشتر متون، او را آخرین فرستاده دانسته و گفته اند: بر اثر كوشش وی، مردم كوفه بسیج شدند و لشكری برای كمك به علی علیه السلام فرستادند[17] و بعضی دیگر، اعزام اشتر را در ابتدای كار دانسته اند و فعّالیت او را ناموفقْ تلقّی كرده اند.[18]. گفتنی است كه اشتر، از وجهه بی مانندی در میان كوفیان برخوردار بود. او چند ماه پیش از این تاریخ و در اوج قدرت خلیفه سوم، توانست شهر را تصرّف كند و علیه عثمان بشورانَد. بنابراین، احتمال قوی آن است كه اشتر، آخرین نماینده بوده و برای تمام كردنِ كار، روانه شده است؛ امّا نقلی كه او را نماینده اوّل و ناموفّق معرّفی می كند، گزارش سیف بن عمر است كه دشمنی آشكار و بی منطق او با مالك اشتر، در جایْ جای كتاب تاریخ الطبری مشهود است. همچنین بعضی از منابع دیگر، از درخواست خودِ اشتر برای اعزام به كوفه سخن گفته اند؛[19] زیرا ابو موسی، فرماندار عثمان بر كوفه بود و علی علیه السلام قصد عزل او را داشت؛ ولی به درخواست مالك اشتر و به خاطر او، ابو موسی را بر ولایت كوفه باقی گذارد.عمل اشتر، گویای این است كه او برای جبران خطای قبلی خود، دست به این كار زده است. نكته قابل توجه برخی منابع تاریخی از اعزام فرستادگان دیگری از سوی امام علی علیه السلام به كوفه نیز یاد كرده اند كه ما در درستی این گزارش ها تردید داریم. آنان عبارت اند از: 1.عبد اللَّه بن عبّاس عبد اللَّه بن عبّاس نیز به عنوان نماینده دیگر امام علی علیه السلام نام برده شده است؛ اگرچه تفصیل چندانی از نقش او در آن جا مطرح نشده است؛ ولی این بعید است كه عبد اللَّه بن عبّاس، به عنوان نماینده امام علی علیه السلام به كوفه رفته باشد و منابع تاریخی، سخنی از او نقل نكرده باشند، در حالی كه می دانیم او از قدرت استدلال و گفتاری قوی برخوردار بوده است. بعضی متون به همراهی ابن عبّاس با محمّد بن ابی بكر اشاره كرده اند، در جایی كه مصادر دیگر، او را همراه مالك اشتر دانسته اند[20] و بعضی دیگر از منابع، تصریح دارند كه او همراه امام حسن علیه السلام و عمّار یاسر بوده است.[21]. جز كتاب الجمل، دیگر متون تاریخی، عبد اللَّه بن عبّاس را جزو فرستادگان اوّلیه دانسته اند. 2.قیس بن سعد و زید بن صوحان ابن ابی الحدید، نام قیس بن سعد و زید بن صوحان را هم به عنوان فرستادگان علی علیه السلام یاد كرده است؛[22] ولی این گزارش نمی تواند صحیح باشد؛ چون قیس بن سعد در ابتدای خلافت امام علی علیه السلام فرماندار مصر شد و به مصر رفت و در جنگ جمل، حضور نداشت.[23]. امّا زید بن صوحان، از شخصیت های بزرگ كوفه بود كه عایشه بدو نامه نوشت و او را به همراهی خود و دستِ كم، شركت نكردن در جنگ فرا خواند. زید بن صوحان، نامه عایشه را در مسجد كوفه خواند و جواب نیكویی بدان داد. او علاوه بر احتجاجاتی كه با ابو موسی اشعری نمود، بگومگوهایی نیز با بعضی از مخالفان امام علیه السلام داشته است. 3.محمّد بن عون و محمّد بن حنفیّه هر یك این دو تن نیز تنها در یك گزارش یاد شده اند. كتاب الجمل، از محمّد بن حنفیّه نام برده است[24] و تاریخ الطبری از محمّد بن عون.[25]. طبیعی است كه انفراد این گزارش ها، عدم اعتماد بدانها را تقویت می كند.به علاوه، شخصیت سیاسی و نظامی این دو نفر، در حدّی نبوده است كه فرستاده امام علیه السلام به سوی كوفیان باشند. چنین است محمّد بن جعفر كه اگرچه نام او در متون متعددی به عنوان فرستاده امام علیه السلام آمده است،[26] ولی به خاطر نداشتن شهرت سیاسی و اجتماعی و نظامی، او را در شمار كسانی قرار داده اند كه حضورشان در كوفه مورد تردید است.
امام علی علیه السلام برای جنگ با لشكر جمل، احتیاج به نیروهای رزمنده بیشتری داشت و شهر كوفه، بهترین شهری بود كه می توانست چنین نیروهایی را برای یاری او روانه سازد. این بدان جهت بود كه كوفه، شهری نظامی بود و تعداد سپاهیان رزمنده موجود در آن، بسیار زیاد بود، برخلاف مكّه، مدینه و یمن و....افزون بر آن، كوفه نزدیك ترین نقطه به بصره (پایگاه اصحاب جمل) بود و بدین جهت، بهترین مكان برای اعزام نیرو محسوب می شد.